Μη καταβολή διατροφής: Τι ισχύει ως προς το νομικό πλαίσιο

Η μη καταβολή διατροφής συνιστά ιδιαιτέρως σημαντική προσβολή θεσμικής και κοινωνικής τάξης, η οποία στοχοποιείται ποινικά με το άρθρο 358 του Ποινικού Κώδικα, όπως αυτό τροποποιήθηκε με το άρθρο 52 του ν. 5090/2024. Η εν λόγω νομοθετική παρέμβαση ενδυναμώνει την ποινική προστασία των δικαιούχων διατροφής, κυρίως ανηλίκων, θεσπίζοντας αυτεπάγγελτη δίωξη για την παραβίαση της σχετικής υποχρέωσης.

Νομοθετική πρόβλεψη και βασικά στοιχεία σχετικά με τη μη καταβολή διατροφής

Κατά τη νέα διατύπωση του άρθρου 358 π.κ.:

«όποιος κακόβουλα παραβιάζει την υποχρέωση διατροφής που του έχει επιβάλει ο νόμος και έχει αναγνωριστεί, έστω και προσωρινά, με εκτελεστό τίτλο, με τρόπο τέτοιο ώστε ο δικαιούχος να υποστεί στερήσεις ή να αναγκαστεί να δεχθεί βοήθεια άλλων, τιμωρείται με φυλάκιση έως ένα (1) έτος ή χρηματική ποινή».

Το έγκλημα της μη καταβολής διατροφής διαρθρώνεται με σαφή νομικά χαρακτηριστικά, και απαιτείται η πλήρωση συγκεκριμένων προϋποθέσεων για τη θεμελίωσή του:

α) ύπαρξη νομικής υποχρέωσης προς διατροφή

Η υποχρέωση πρέπει να πηγάζει από τον νόμο (λ.χ. άρθρα 1485 επ. αστικού κώδικα), ή από συγγενική ή συζυγική σχέση, και να έχει αναγνωριστεί με εκτελεστό τίτλο, δηλαδή με δικαστική απόφαση (οριστική ή προσωρινή), συμβολαιογραφική πράξη, ή άλλη πράξη με εκτελεστότητα κατά το άρθρο 904 κ.πολ.δ.

β) κακόβουλη παράλειψη

Αναγκαία είναι η κακόβουλη, ενσυνείδητη παραβίαση της υποχρέωσης, όχι απλώς λόγω αμέλειας ή οικονομικής δυσχέρειας, αλλά με δόλο, έστω και ενδεχόμενο, εκδηλούμενο μέσω της αδιαφορίας του υπόχρεου για τις συνέπειες της πράξης του.

γ) πρόκληση στερήσεων ή ανάγκης βοήθειας

Ο δικαιούχος θα πρέπει να έχει υποστεί ουσιώδεις στερήσεις διαβίωσης ή να έχει εξαναγκαστεί να προσφύγει σε τρίτους για κάλυψη των αναγκών του, ανεξαρτήτως εάν οι τρίτοι είναι συγγενείς, φίλοι ή κρατικές υπηρεσίες πρόνοιας.

δ) ύπαρξη δόλου

Απαιτείται ενσυνείδητη γνώση της ύπαρξης υποχρέωσης, βάσει εκτελεστού τίτλου, και πρόθεση να μην καταβληθεί η διατροφή, παρά την οικονομική δυνατότητα προς τούτο. Δεν αρκεί απλή λησμοσύνη ή παροδική αδυναμία.

Η αυτεπάγγελτη δίωξη – κατάργηση του παραβόλου και της έγκλησης

Η νέα διάταξη αποκαθιστά την αυτεπάγγελτη δίωξη του εγκλήματος, όπως ίσχυε και υπό το προϊσχύσαν δίκαιο πριν την ψήφιση του ΠΚ του ν. 4619/2019. Κατά την αιτιολογική έκθεση, ο λόγος της αλλαγής εδράζεται στην ανάγκη προστασίας των πλέον ευάλωτων μελών της κοινωνίας και στην αποφυγή δικονομικών εμποδίων που καθιστούσαν δυσχερή τη δικαστική προστασία, όπως:

• η υποχρέωση καταβολής παραβόλου (100 ευρώ),
• η τρίμηνη αποκλειστική προθεσμία για υποβολή έγκλησης, και
• οι αυστηρές τυπικές διατυπώσεις της εγκλήσεως.

Η εισαγγελική αρχή πλέον ενεργοποιείται αυτοτελώς, χωρίς προηγούμενη πρωτοβουλία του θιγόμενου προσώπου.

Χρονική έκταση και διαρκής χαρακτήρας του αδικήματος

Η μη καταβολή διατροφής έχει τη νομική φύση διαρκούς και κατ’ εξακολούθηση τελούμενου εγκλήματος. Δεν πρόκειται για στιγμιαία παραβίαση, αλλά για συνεχιζόμενη ποινικώς αξιόλογη κατάσταση. Η πράξη τελείται με την αρχική παράλειψη της καταβολής και συνεχίζεται εφόσον παραμένει ανεπίλυτη η οικονομική επιβάρυνση του δικαιούχου.

Επομένως, κάθε νέα μηνιαία παράλειψη δεν συγκροτεί νέο έγκλημα, αλλά νέα επιμέρους πράξη της ιδίας εγκληματικής συμπεριφοράς. Η παραβίαση θεωρείται ότι παύει με την πλήρη καταβολή των οφειλόμενων ποσών ή την επίδοση του κλητηρίου θεσπίσματος, οπότε κάθε νέα παράλειψη αποτελεί αυτοτελές αδίκημα.

Εκτελεστός τίτλος και νομολογία του Αρείου Πάγου

Η απόφαση ΑΠ 315/2023 τόνισε ότι για τη θεμελίωση του εγκλήματος απαιτείται εκτελεστός τίτλος. Απόφαση που απλώς αναγνωρίζει την υποχρέωση διατροφής χωρίς εκτελεστό διατακτικό δεν αρκεί. Το ποινικό δικαστήριο δεσμεύεται από την ύπαρξη της απόφασης, αλλά οφείλει να εξετάσει:

• αν η απόφαση ισχύει καθ’ όλη τη διάρκεια της παράλειψης,
• αν έχει εκτελεστό χαρακτήρα,
• και εάν το περιεχόμενό της έχει τροποποιηθεί ή ανακληθεί.

Η μη συνδρομή εκτελεστότητας αναιρεί την αντικειμενική υπόσταση του εγκλήματος.

Πρακτικές συνέπειες από τη μη καταβολή διατροφής και προστασία των δικαιούχων

Η νέα νομοθετική διάταξη σχετικά με τη μη καταβολή διατροφής επιφέρει σημαντικές πρακτικές μεταβολές:

• απλουστεύεται η δίωξη για τους δικαιούχους,
• αίρονται οι τυπικοί φραγμοί (έγκληση, τρίμηνη προθεσμία),
• ενισχύεται η αποτελεσματικότητα της ποινικής καταστολής,
• αυξάνεται η ευθύνη του υπόχρεου, ιδίως όταν τεκμαίρεται οικονομική δυνατότητα.

Η επαναλαμβανόμενη μη καταβολή διατροφής, ακόμη και αν ενδιάμεσα πραγματοποιούνται επιλεκτικές πληρωμές, δεν εξαλείφει το αξιόποινο, εκτός αν αποδειχθεί πραγματική και συνεχής οικονομική αδυναμία ή αποδοχή εξωδικαστικής συμφωνίας από τον δικαιούχο.

Συμπερασματικά, η κακόβουλη μη καταβολή διατροφής αποτελεί πλέον ποινικό αδίκημα που διώκεται αυτεπαγγέλτως, χωρίς να απαιτείται έγκληση, περιορίζοντας σημαντικά τη γραφειοκρατική επιβάρυνση των θυμάτων και ενισχύοντας την πρακτική εφαρμογή του δικαίου. Η ύπαρξη εκτελεστού τίτλου, η δόλια πρόθεση του δράστη και η πρόκληση στερήσεων στον δικαιούχο αποτελούν κρίσιμα στοιχεία για τη θεμελίωση της ποινικής ευθύνης. Η μεταρρύθμιση συνιστά ουσιώδες βήμα για την προστασία της οικογενειακής αξιοπρέπειας και της κοινωνικής συνοχής.

Σε περίπτωση που αντιμετωπίζετε νομικό ζήτημα που αφορά τη διατροφή ή τη μη καταβολή της, η Δικηγόρος στο Αιγάλεω Παρασκευή Βασιλοπούλου μπορεί να σας κατευθύνει στην προάσπιση των δικαιωμάτων σας.